Ιστορικό πλαίσιο / Historical context


Γερμανικό Καταφύγιο του 2ου παγκοσμίου  πολέμου στον Αδάμαντα της Μήλου.





Στην διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα , το νησί της Μήλου διαδραμάτισε έναν ιδιαίτερο ρόλο, αφενός γιατί οι ναυτικές συρράξεις αποτέλεσαν σημαντικό κομμάτι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αφετέρου γιατί το νησί προσφέρει πολύτιμες δυνατότητες ελλιμενισμού, διαθέτοντας ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της Μεσογείου.


Οι Γερμανοί αποβιβάστηκαν στη Μήλο κατόπιν ειρηνικής παράδοσης του νησιού τον Μάιο του 1941 και το χρησιμοποίησαν, μεταξύ άλλων, ως βάση για τη προσπάθεια κατάληψης της Κρήτης. Για την οργάνωση της κατοχής και για την ενίσχυση της άμυνας του νησιού έκαναν μία σειρά έργων, που σχεδιάστηκαν από έλληνες μηχανικούς και εκτελέστηκαν από το ντόπιο επιταγμένο εργατικό δυναμικό. Ανάμεσα σ’αυτά ήταν το πρώτο αεροδρόμιο του νησιού και δρόμοι. Σημαντική αποδείχτηκε η έννοια της άμυνας για τις δυνάμεις κατοχής, γεγονός το οποίο υποδεικνύει μία σειρά οχυρωματικών έργων σε όλο το νησί, από φυλάκια, παρατηρητήρια και θέσεις ραντάρ, ως  τα χαρακώματα και τα ναρκοπέδια επί ξηράς και θαλάσσης.

Οι έλληνες μηχανικοί που ανέλαβαν την εκτέλεση των οχυρωματικών έργων βρίσκονταν στο νησί ως διευθυντικό προσωπικό των μηλέικων θειωρυχείων. Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, οι ίδιοι οι σχεδιαστές των οχυρωματικών έργων λειτούργησαν και ως πληροφοριοδότες της αντίστασης, την οποία είχαν τροφοδοτήσει με σχέδια και ζωτικές πληροφορίες για την άμυνα του νησιού.

Τα καταφύγια ήταν ένα σημαντικό κομμάτι των οχυρωματικών έργων, αφού, σε ένα πόλεμο που διεξαγόταν και κρινόταν από τους βομβαρδισμούς στρατιωτικών (και μη) εγκαταστάσεων, η κατασκευή υπέργειων και υπόγειων καταφυγίων ήταν εξαιρετικής σημασίας. Ο μαλακός βράχος της ηφαιστειογενούς Μήλου διευκόλυνε την κατασκευή υπόγειων θαλάμων και σηράγγων, όπως δείχνουν και οι πολύ γνωστές αρχαίες κατακόμβες στην Τρυπητή, υπόγειες σήραγγες που φιλοξένησαν ταφές των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Αυτό δεν απέκλεισε ωστόσο και τη διάνοιξη υπόγειου καταφυγίου ακόμα και σε περιοχές με σκληρό βράχο, όπως αυτή του Κάστρου. Οι σπηλιές στα νησιά των Κυκλάδων πάντα αποτελούσαν καταφύγιο από τις αντίξοες κλιματικές συνθήκες της ευρύτερης περιοχής, χώροι όπου η θερμοκρασία διατηρούνταν σταθερή χειμώνα-καλοκαίρι και ήταν προφυλαγμένοι από την υγρασία της θάλασσας.
   
Μεγαλύτερου ή μικρότερου μεγέθους στοές και σήραγγες, που χρησιμοποιήθηκαν ως καταφύγια, έσκαψαν και έχτισαν οι κατοχικές δυνάμεις στο λιμάνι του Αδάμαντα, στην Πλάκα (διέθετε δυο εισόδους στην αυλή του σημερινού αρχαιολογικού μουσείου και χρησιμοποιήθηκε ως τηλεφωνικό κέντρο), στις Πλάκες (όπου φιλοξενήθηκε το νοσοκομείο κατά τις συρράξεις του τέλους του πολέμου), στον Τριοβάσαλο και στον Πέρα Τριοβάσαλο (για την προστασία των στρατιωτών που έδρευαν σ’αυτά τα χωριά) και στο Κάστρο (αποθήκη τροφίμων και πολεμοφοδίων).

Το μεγαλύτερο καταφύγιο ήταν αυτό του Αδάμαντα, γιατί εκεί βρισκόταν η Διοίκηση Λιμένος των κατοχικών δυνάμεων και διάφορες υπηρεσίες υποστήριξης της υλικοτεχνικής υποδομής. Όπως όλα τα καταφύγια, είχε δύο κύριες προσβάσεις, μία από την προκυμαία του λιμανιού και μια δεύτερη από την τοποθεσία “Λαγκάδα”, καθώς και δυο βοηθητικές (ως εξόδους κινδύνου). Επρόκειτο στην ουσία για μία διακλαδισμένη σήραγγα, με θαλάμους που είχαν ανοιχτεί δεξιά και αριστερά, 12 τον αριθμό. Είχε τη δυνατότητα αυτονομίας σε περίπτωση πολιορκίας, εφόσον διέθετε δεξαμενή νερού και μηχανήματα αφαλάτωσης
θαλασσινού νερού. Μικρά ανοίγματα εξασφάλιζαν απρόσκοπτο εξαερισμό. Τα μπάζα από τη διάνοιξη του καταφυγίου χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία πλατείας μπροστά στην είσοδο από την προκυμαία, η οποία διαμορφώθηκε με περαιτέρω εργασίες, για να μην παρασυρθεί από τη θάλασσα.

Το καταφύγιο του Αδάμαντα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως βάση των επιχειρήσεων σε περίπτωση επίθεσης του εχθρού, αλλά και ως χώρος προστασίας των στρατιωτών και του άμαχου συνεργαζόμενου πληθυσμού σε περίπτωση βομβαρδισμών. Έτσι μαρτυρείται ότι έγινε τον Σεπτέμβρη του 1944, όταν ένα αγγλικό καταδρομικό βομβάρδισε τον Αδάμαντα, με σκοπό να βλάψει τις γερμανικές αμυντικές εγκαταστάσεις. Εκεί βρήκαν καταφύγιο ντόπιοι και κατακτητές.

Μετά από τον πόλεμο ορισμένα από τα καταφύγια- μεταξύ αυτών και του Αδάμαντα - χρησίμευσαν κατά περιόδους ως δεξαμενές νερού, αλλά και ως χώροι αποθήκευσης υλικών για τις ανάγκες των κοινοτήτων. Οι χώροι αυτοί δεν ήταν επισκέψιμοι, ούτε ευρέως γνωστοί μέχρι πρότινος. Σήμερα- 70 χρόνια μετά - στα πλαίσια  της γενικότερης  προσπάθειας του Δήμου Μήλου  για την αναβίωση και την ανάδειξη των ιστορικών  χώρων του νησιού, το καταφύγιο του Αδάμαντα  ανοίγει για το κοινό με την εικαστική έκθεση “Refuge Project” .


Άρτεμις Καρναβά,  Δρ. Αρχαιολογίας, 
ερευνήτρια του Πανεπιστημίου της Βιέννης

[κείμενο βασισμένο σε στοιχεία από τα βιβλία των:
Γ. Μπελιβανάκη, Οι Γερμανοί στη Μήλο, 1941-1945 (Αθήνα 2011),
Γ. Χαλκουτσάκη, Η Μήλος στην Κατοχή (Μήλος 1995),

Ε. Γερούση, Μήλος. Τα χριστιανικά μνημεία του νησιού (Αθήνα 1999)]




THE REFUGE OF ADAMAS IN MILOS

The historical background

During the German occupation in GreeceMilos island played a special rolenot only because the hemarine fights were an important part of World War IIbut also due to the island having one of the largest natural ports of the Mediterranean Sea, and thus offering valuable mooring possibilities.

The Germans came ashore in Milos after the islands peaceful surrender in May 1941.  Amongother thingsMilos was also used as the base for the Germans’ planning for the occupation Crete.For the organization of the occupation as well as the reinforcement of the islands defense, many projects were designed by Greek engineers and they were carried out by the local, commandeered working forceExamples of these projects were the island’s first airport, and various roads. 

The concept of defense proved quite important for the occupying forces and isindicated by various fortification works all around the island including outposts, observation posts and radar posts and even the trenches and the land and sea minefields.
The Greek engineers who undertook the fortification projects were on the island as managing staff of the Melian Sulfur mines.  According to different statements, it was the same trench designers and constructors that acted as informants in favor of the partisans, and had given them plans with precise and valuable information for the island’s defense!.

The refuge was an important part of the fortification works, as during a war that is based on the bombarding of military or even civil installations, the construction of shelters above and under ground was extremely important.  The soft rocks of volcanic Milos practically facilitated the construction of underground chambers and tunnels, a fact that is also proven by the ancient Catacombs of Tripiti, the hidden cemetery of the first Christians.  Neverthelessthe digging of an underground shelter was achieved even in the hard rocks like those around the Castle in Plaka.  The caves on the Cycladic islands have always served as shelter from the adverse climatic conditions of the area.  Inside the caves the temperature remains the same all year round and people were protected from the humidity of the sea.

The occupying forces dug and built tunnels and passages of various sizesat Adamas portinPlaka (this one had two entrance points in the current Archeological museum yard and was used as a telecommunications center), in Plakes, which was used as a hospital during the combats at the war’s end, also in Triovasalos and Pera Triovasalos, used for the protection of the soldiers located in these villages and finally in the Castle area, where the tunnels were used as food and ammunition warehouses.
The largest refuge was that of Adamasas this was the base of the occupying forces port administration and also of several support services for materials and technical infrastructure.  Just like all other shelters it had two main access points, one from the port’s waterfront and another from Lagada, while there were also two emergency exits.
In fact it was a ramified tunnel with 12 chambers opened both on the left and the right sides. In theevent of a siege it was practically autonomous, as it had a water tank and desalinating machinery.  

There were also very small openings for constant ventilationOn the other handthedebris from digging the tunnels was used for the creation of a square at the quay entrance which was then formed further to prevent its destruction by the sea.
The Refuge of Adamas could be used as a base of operations in case of an attack but also as ashelter for the soldiers and the cooperating civilians during bombarding.  It has been said that this is what happened in September 1944, when a British cruiser bombarded Adamas in order to destroy the German defense deployments.  It was this refuge that provided shelter to the locals as well as the occupiers.

After the warsome of the refugesincluding this of Adamas were occasionally used as waterreservoirs and material warehouses covering the needs of the boroughs.  These tunnels were notopen to visitors or even known by many people until recently.
Todayalmost 70 years after the digging and creation of this refugethe municipality of Milos, in general aiming for the revival and prominence of historical value places on the island, this Refugeof Adamas has opened its doors welcoming the public with a group art exhibition called “RefugeProject”.

The original text in Greek was written by Artemis KarnavaDoctor of Archeology and Researcher of the University of Vienna.(translated by Cissy Chatzinikolaou).

The text was based on information gathered from the following bibliography:
Gr. BelivanakisThe Germans in Milos, 1941-1945 (Athens 2011),
GChalkoutsakisMilos during Occupation (Milos 1995),



ΕGerousisMilos, the Christian monuments of the island (Athens 1999)]